150 lat obrazu "Rejtan - Upadek Polski"

    W listopadzie 1866 r. Jan Matejko zakończył malowanie obrazu "Rejtan - Upadek Polski" (inny tytuł "Reytan na sejmie warszawskim 1773 r.").

   Obraz jeszcze przed publicznym wystawieniem spotkał się on z krytyką krakowskich konserwatystów. Zarzucano mu m.in. aktualną wymowę polityczną. Skrytykował Matejkę m.in. hr. Stanisław Tarnowski i Lucjan Siemieński. Do walki starano się wciągnąć - bez skutku - hr. Ksawerego Branickiego (namawiano go, aby kupił obraz a następnie zniszczył). Z kolei gen. Władysław Zamoyski próbował nie dopuścić do tego, żeby obraz znalazł się na paryskiej wystawie malarstwa. Nie pomógł też sprzeciw paryskiej emigracji, skupionej wokół ks. Adama Jerzego Czartoryskiego. 

     Wbrew wszystkim przeciwnościom obraz został pokazany na Wystawie Powszechnej w Paryżu w 1867 r. Oponenci musieli dodatkowo przełknąć gorzką pigułkę jaką było nagrodzenie obrazu złotym medalem I klasy. W tym samym roku artysta został odznaczony krzyżem rycerskim zakonu Franciszka Józefa. I to jeszcze nie koniec. Zachwycony cesarz Austrii Franciszek Józef zakupił go do swoich zbiorów. W 1918 r. rząd niepodległej Rzeczypospolitej odkupił płótno i przekazał je do zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie. We wrześniu 1939 r. zagarnęli go Niemcy i w 1944 r. wywieźli z Warszawy. Po wojnie został odnaleziony we wsi Przesieka koło Jeleniej Góry. 

   Obraz przedstawia sytuację, jaka miała miejsce 21 kwietnia 1773 r., w trzecim dniu obrad sejmu rozbiorowego na zamku w Warszawie. Na mocy jego postanowień Prusy, Rosja i Austria dokonały podziału części ziem polskich. Centralną postacią obrazu jest poseł ziemi nowogródzkiej Tadeusz Reytan[1], który w geście rozpaczy próbuj zapobiec haniebnemu wydarzeniu, jakim jest rozbiór Ojczyzny. Przypisuje mu się słowa: Chyba po moim trupie.

    Na obrazie zostali przedstawieni także Adam Poniński, Stanisław Szczęsny Potocki (w rzeczywistości nie było go na sali sejmowej), Franciszek Ksawery Branicki, Franciszek Salezy Potocki (w trakcie obrad sejmu już nie żył), Karol Stanisław Radziwiłł "Panie Kochanku", Michał Fryderyk Czartoryski, Michał Jerzy Poniatowski, Samuel Korsak (autoportret Matejki). Hugon Kołłątaj (przebywał wtedy na studiach w Wiedniu i Rzymie), poseł rosyjski kniaź Nikołaj Repnin (nie było go, posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym Rosji był wówczas Otto Magnus von Stackelberg). Obok widać Izabelę Lubomirską i Izabelę Czartoryską. 

[1]Po sejmie rozbiorowym, Reytan wyjechał na Litwę. 8 sierpnia 1780 r. popełnił samobójstwo.